به گزارش گلستان ما به نقل از گل رامیان،  در رشته جامعه شناسی حوزه ای وجود دارد به نام بررسی مسائل اجتماعی. در این حوزه بین مسائل فردی و مسائل جمعی و اجتماعی تمایز قایل می شوند. مسائل اجتماعی بنا به تعریف پدیده هایی ساختاری اند که به مثابه مانعی در مسیر توسعه عمل می کنند. به گونه ای که روند رشد و پیشرفت و حرکت رو به جلو جامعه را با مشکل مواجه می کنند.

زمانی یک پدیده  اجتماعی ویژگی جمعی و جامعه ای به خود می گیرد که قاطبه جامعه مورد بحث یعنی بخش زیادی از جامعه، اعم از افراد عادی و نخبگان  سیاسی و مدیران و برنامه ریزان؛ درگیر آن پدیده شوند. در حوزه مسائل و آسیبهای اجتماعی پدیده های مختلف و متعددی مورد بحث قرار می گیرند که مصرف قلیان درشرایط حاضر از جمله این موارد است. به عبارت دیگر با نگاهی به روند مصرف تنباکوو قلیان، مساله ای اجتماعی به نام مصرف قلیان آشکار می شود.

آمارهای بدست آمده از تحقیقات در این زمینه حاکی از آنست که با وضعیت عادی و قابل قبولی مواجه نیستیم. برخی از مطالعات نشان می دهد که روند شیوع مصرف دخانیات و از جمله قلیان در طی چند سال گذشته تا دو برابر افزایش داشته و در این میان روند مصرف قلیان در بین خانمها رواج بیشتری داشته است.  

بر اساس مطالعات صورت گرفته، قلیان فراورده ای است که نیمی از مردان ایرانی و ۳۷ درصد از زنان، آنرا تجربه کرده اند. و در مطالعه ای که از سوی مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات انجام شده است ۲۳درصد سیگاری ها حداقل یکبار در هفته قلیان مصرف می کنند، این رقم در غیر سیگاری ها ۲۵درصد است. این بدین معناست که غیر سیگاری ها حتی بیشتر از سیگاری ها در حال مصرف قلیان هستند.

از طرفی سن مصرف قلیان به 13 سال کاهش پیدا کرده است.از طرف دیگر تحقیقات اخیر نشان داده، چنانچه افراد تا سن 20 سالگی اقدام به مصرف قلیان و سیگار نکنند، احتمال سیگاری شدن آنها پس از 20 سالگی بیش از 80 درصد کاهش می‌یابد. این بدان معناست که زمینه مصرف با این وضع به شدت افزایش می یابد.

همچنین امکان مصرف دخانیات در کودکانی که والدین سیگاری دارند سه برابر بیشتر از کسانی است که والدین غیرسیگاری دارند و 17 درصد از افراد غیرسیگاری که از سرطان پیشرفته ریه رنج می‌برند در کودکی در معرض دود سیگار و قلیان قرار داشته‌اند.

بر طبق نظر کارشناسان پزشکی 66 درصد برونشیت و سرطان ریه، 12 درصد بیماری‌های قلبی و عروقی و 38 درصد بیماری‌های حاد تنفسی در جهان ناشی از مصرف دخانیات است. به گونه ای که هر شش ثانیه در جهان یک نفر در اثر ابتلا به بیماری‌های مرتبط با دخانیات از جمله قلیان و سایر مواد دخانی جان خود را از دست می دهند.  و در ایران هر ساله بیش از 75 هزار نفر به علت مصرف قلیان و سیگار و بیماری‌های وابسته به آن جان خود را از دست می دهند.

بار مالی ناشی از مصرف دخانیات نیز خود داستان جداگانه ای دارد بطوریکه مطابق آمارهای وزارت بهداشت، سالانه بالغ بر ۶ هزار میلیارد تومان هزینه، صرف درمان بیماری‌های ناشی از مصرف مواد دخانی در کشور می‌شود.

هزینه روزانه سیگار کشیدن در ایران، ۴ میلیارد تومان است. اما به عنوان مثال تهرانی ها فقط هر روز معادل نیمی از این پول را برای قلیان صرف می کنند.این نتیجه مطالعاتی است که جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات داشته است.

این در حالیست که  توتون و تنباکو در مزارع کشور و استان کشت می شود و در کارخانه های استحصال توتون و تنباکو که نمونه بزرگ آن را در استان خودمان گلستان داریم فراوری شده و پس از بسته بندی به فروش میرسد و تنها ۵ درصد از درآمد سازمان دخانیات کشور برابر مصوبات مجلس به امر سلامت و توسعه ورزش و ورزشگاه های کشوراختصاص می یابد. یعنی ما خسارتی به جامعه هم از بعد روانی و سلامت و بهداشت و هم از بعد یرمایه انسانی تحمیل می کنیم و انتظار داریم با 5 درصد آن مشکلات ناشی از آن حل شود.

و نکته مهم آنست که اینها بخشی از مطالبی است که متولیان سلامت کشور هر از چند گاهی در رسانه های جمعی، جراید و روزنامه ها مطرح می کنند.

در حال حاضر گرایش به قلیان بین مردم افزایش چشم گیری داشته و این در حالیست که برخلاف تصور مصرف کنندگان، مضرات آن بیش از سیگار است. متاسفانه مردم باورهای غلطی داشته و می‌پندارند که نیکوتین موجود در قلیان در جریان گذار از آب حل می‌شود، در حالی که نیکوتین موجود در قلیان بسیار مضرتر است. قليان داراي 4000 هزار ماده سمي و 70 ماده سرطان زاست و هر بار مصرف قلیان به طور میانگین برابر با مصرف 80 تا 100 نخ سیگار است.

این مقدمه طرح مساله ای است از پدیده قلیان که ضرورت توجه مسوولان و خانواده ها را به آن دو چندان می کند.

 اگر بخواهیم دلایل گرایش جوانان را از منظر جامعه شناختی به مصرف قلیان بر شمریم باید با تکیه بر رویکردهای نظری به آن اشاره کنیم.در کنار عوامل فردی و روانشناختی که پارادایم روانشناسی به آن می پردازد که البته در جای خود قابل توجه اند؛ پارادایم جامعه شناسی بیشتر بر عوامل و شرایط اجتماعی نظر دارد که در ادامه به مواردی اشاره می گردد:

1. تاثیر سایر مسائل اجتماعی:

بررسی مسائل اجتماعی مبتنی بر قوانینی است. یکی از مهمترین آنها می گوید مسایل اجتماعی همانند حلقه های زنجیر به همدیگر مرتبط اند. یعنی هیچ مساله ای در خلا اتفاق نمی افتد و عموما از سایر مسایل نشات می گیرد. در این میان مهمترین مساله ای که به عنوان یکی از دلایل گرایش به مصرف دخانیات عنوان می شود مساله بیکاری است. این مساله از مهمترین عوامل بسیاری از مسائل اجتماعی محسوب می شود. اما نکته قابل توجه آنست که تا به بیکاری و اشتغال  اشاره می شود بسیاری مراد از آنرا اشتغال در ادارات دولتی می پندارند. به نظر می رسد بایستی به فرهنگ کار و اشتغال نگاهی دوباره انداخت و دانشگاهها را به سمتی سوق داد تا نسلی خلاق و کار آفرین تربیت کند نه فارغ التحصیل جویای کار.

2. رواج کلیشه هایی فرهنگی در بین مردم که مبنای علمی ندارند.(عوامل فرهنگی):

اینکه" قلیان ضرر ندارد و دود قلیان در آب تصفیه می شود" هیچ مبنای علمی نداشته و گفتمان پزشکی آنرا رد نموده است. به نظر می رسد با آموزش و آگاه سازی جوانان و نوجوانان و خانواده آنها و بیات دقیق واقعیات بتوان بخشی از مساله را حل نمود.

3. نبود سیاست اجتماعی مدون در این رابطه (عوامل ساختاری و حقوقی):

اینکه اغلب مصرف کنندگان قلیان در پاسخ به چرایی مصرف به نبود امکانات و تفریحات و سرگرمی اشاره می کنند؛ در حقیقت به نوعی به نبود سیاست اجتماعی مدونی در این رابطه اشاره دارند. ایجاد و عرضه سرگرمی‌های سالم و امکانات رفاهی، تفریحی ارزان و رایگان برای جوانان مثل بازی‌ها و ورزش‌های دسته‌جمعی باعث می‌شود آنها قلیان را وسیله تفریح ندانند. در این راستا متولیان باید به شدت فعال بوده و امکانات و انگیزه کافی را برای جوانان مهیا کنند.در حال حاضر امکانات لازم و کافی در اختیار بسیاری نیست و آنها که امکانات دارند انگیزه کافی ندارند. این انگیزه ها می تواند هم بصورت مادی و هم معنوی در اختیار جوانان قرار گیرد. خروج ورزشکاران از کشور و پیوستن به تیمهای سایر کشورها نشان می دهد که انگیزه مالی کافی در داخل ایجاد نمی شود. همچنین همواره ورزشکاران از نبود امکانات ورزشی در رده های مختلف اعم از حرفه ای و اماتور گله دارند.

4.عدم کنترل و نظارت والدین:

در حوزه جامعه شناسی فرایند اجتماعی شدن از تول تا دوران مرگ و در کل دوران حیات ادامه دارد. بسیاری از والدین با تصور اینکه فرزند ما بزرگ شده است هر گونه توجه و نظارت را از آنها بر می دارند.در واقع سوال اصلی در این بحث این نیست که چرا برخی قلیان مصرف می کنند ؟ بلکه سوال اینست که چرا برخی دیگر قلیان مصرف نمی کنند. در خانواده هایی که والدین آگاهی و دانش کافی برای نوع برخورد و نظارت بر فرزندان دارند درصد مصرف بسیار پایین تر است.

5. مصرف قلیان نماد و وسیله ای است برای اعلان هویت و استقلال فرزندان.

در واقع گاهی فرزندان با نمادهایی به دیگران می خواهند بفهمانند که بزرگ شده اند و دیگر می توانند  مستقل رفتار کنند. اگر کسانی چون دکارت "شک" را نماد هستی و وجود و هویت بخشی اعلان می کنند- " من شک میکنم پس هستم"- جوانان رفتارهایی چون کشیدن قلیان را مبنای استقلال و هویت بخشی خود می انگارند.- من قلیان می کشم ، پس هستم- به نظر می رسد خانواده ها در این رابطه باید آگاهی و دانش لازم و کافی را برای برخورد درست با فرزندان که مبنای جامعه شناختی و روانشناختی داشته باشد؛ کسب کنند. اما متاسفانه به دلایلی مختلفی که اینجا جای بحث آن نیست خانواده ها دانش و توان کافی برای مدیریت فرزندان و هدایت صحیح آنها ندارند.

6. شکاف ساختاری بین اهداف و وسایل رسیدن به اهداف:

جامعه ازنهادهای مختلف تشکیل شده. بخشی ازنهادها به دنبال تعریف اهداف و برخی به دنبال تعریف و ایجاد وسایل و راههای رسیدن به اهداف هستند. به عنوان مثال فرهنگ به دنبال تعریف ارزشها و اهداف است و اجتماع  راه  مشروع و قانونی رسیدن به اهداف را تامین می کند. مادامیکه ایندو وظایف خود را به درستی ایفا کنند مشکلی پیش نمی آید. مشکل زمانیستکه به لحاظ ساختاری بین ایندو بخش شکاف ایجاد شود.  مثلا شادی کردن و شاد زیستن از ارزشهای مورد قبول جامعه است. اما سوال اینست که آیا اجتماع ابزارهای کافی در اختیار همه گذاشته است؟ به نظر می آید جامعه ایران از این شکاف ساختاری رنج می برد.جوانانی که احساس کنند امکان و ابزار کافی و لازم برای هدف مذکور در اختیارشان نیست خوشان اقدام به خلق ابزارهایی جهت شاد زیستن می کنند.مصرف قلیان و تنباکو مواد نمونه هایی از آنهاست.

7. عدم وجود قوانین بازدارنده:

در ایران به دلیل اینکه تنباکو و قلیان به لحاظ فرهنگی و عرفی در خانواده ها مصرف می شده؛ لذا قوانین حقوقی و جزایی بازدارنده ای در این خصوص تدوین نشده است. و با یک خلا قانونی مواجه هستیم. در برخی کشورها  مصرف تنباکو و سیگار و مواردی از این دست در حوزه عمومی تا صد دلار جریمه نقدی پیش بینی شده است. مانند چین .اما در ایران حتی برای مصرف تریاک نیز مجازاتها به اندازه کافی بازدارنده نیست. هرچند دیدگاه کلی جامعه شناسی اقدامات ابجابی را بر اقدامات سلبی ترجیح می دهد؛ اما مجازاتهای بازدارنده نیز کارکرد خود را دارند. مثلا در حوزه رانندگی با افزایش جریمه ها موفقیت خوبی حاصل شد و به نظر می رسد بازنگری در قوانین جزایی بتواند کمک شایانی در این راستا بکند.

رضا یازرلو- دکتری جامعه شناسی- عضو هیات علمی دانشگاه

انتهای پیام/

مطلب مرتبط:

جامعه شناسی مصرف قلیان(1)