به گزارش گلستان ما ، دکتر محمد اسماعیل اسدی، عضو هیئت علمی و پژوهشگر آبیاری و زهکشی بخش تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی مرکزتحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گلستان طي مقاله اي نوشت:

مقدمه:

آب به عنوان منشاء حیات و زیر بنای رشد توسعه به رغم ارزش و اهمیتش در بسیار موارد به طور بیهوده و ندانسته تلف می شود و این درحالی است که رشد روز افزون جمعیت، استفاده ی صحیح از منابع آب موجود را طلب می کند ، چرا که کمبود آب بزرگترین مانع توسعه است.

با توجه به اینکه کشور ما در کمر بند خشک جهان قرارگرفته و میزان بارندگی آن یک سوم متوسط جهانی است ودوره های خشکسالی بر اساس سوابق به کرات اتفاق می افتد، لذا بر اساس این ویژگی ها طلب می کند که با قبول این وضعیت در جهت استفاده ی بهینه از آب گام های موثری را برداریم و طبیعی است که اقدام های مناسب ، مانع بروز خسارت های گسترده و قابل توجه شود. در استان گلستان نیز بارش ها که در چند سال اخیر کم و در برخی ماهها کمیاب شده در اردیبهشت امسال کاهش ده درصدی داشت و در خرداد نیز همچنین و نگرانی از آسیب های خشکسالی و کمبود آب در استان را بیشتر کرده است.

آسیب های خشکسالی در گلستان و کمبود نزولات جوی در آن هم اینک به دغدغه مدیران کشوری نیز تبدیل شده به گونه ای که مشاور وزیر نیرو و مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران در سفر به گرگان، گلستان را از استان های بحرانی در بحث آب و تحت تنش آبی بیان کرد.

به گفته محمد حاج رسولی ها، گلستان هم اینک در بحث بحران آب در کنار استان های فارس، بوشهر و هرمزگان قرار داشته و میزان بارش های آن که در گذشته نسبت به کشور حدود 2 برابر بوده، اینک در مقایسه با دوره درازمدت 23 درصد کاهش دارد.

با وجود همه این دغدغه ها برای رفع بحران آب استان، خشکسالی واقعیتی است که گلستان سرسبز را دچار چالش کرده و باید به مدیریت مصرف بخش خانگی و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی و یافتن راهکارهایی در خصوص تغییر شیوه های سنتی آبیاری به نوین توجه کرد تا بتوانیم اندکی تشنگی استان را کاهش دهیم.استان به ظاهر سرسبز، معتدل و پرباران گلستان در چند سال اخیر در پی کاهش نزولات جوی با بحران کم آبی و مشکل تامین آب برای بخش های مختلف از جمله خانگی و کشاورزی مواجه شده است.

این کمبودها با عدم مدیریت مصرف در این دو بخش همراهی شده است. هم اینک با توجه به شروع فصل تابستان و افزایش بی سابقه دما در این شرایط جوی باید منتظر مشکلات بیشتری در بحث خشکسالی و  کمبود آب در بخش های شهری و کشاورزی بود.

برنامه ریزی در جهت کاهش و وابستگی کشور به آب و بهینه کردن مصرف آب امکان پذیر خواهد بود، در بخش شهری با الگوی مصرف و استفاده از تجهیزات مناسب ، در بخش صنعت با بازیافت و استفاده مجدد از آب و در بخش کشاورزی با بالابردن شاخص بهره وری مصرف آب (مقدار درآمدی که از هر واحدآب مصرفی در کشاورزی عاید می شود)  میزان وابستگی به آب را می توان کاهش داد.       
کاهش مصرف آب  در کشاورزی و رساندن آن به سطحی پایدار به معنای افزایش بهره وری و بالابردن کارآیی آب است. یعنی کاری که در برخی از کشورهای پیشرفته صورت گرفته است.باروری زمین از دیرباز در فرهنگ ما وجود داشته و چیزی است که آن را براساس عملکرد درهکتار می سنجیم ، ولی عبارت بهره وری آب  Water Productivity)) همانند رعایت الگوی مصرف و بهینه سازی در مصرف آب به ندرت مورد توجه قرارگرفته است.تا زمانی که این عبارت ها مانند باروری زمین به بخشی از فرهنگ ما تبدیل نشود، کمبود آب بر آینده ی ما سایه افکن خواخد بود.

با توجه به مصرف بخش عمده آبهای تجدیدپذیر استان در بخش کشاورزی که بالغ بر 92 درصد می شود توصیه های فنی و زراعی و مدیریتی که می تواند نقش بسیار عمده ای در کاهش مصرف آب کشاورزی داشته باشد به شرح ذیل ارایه می شود.این توصیه ها کاملا عملی بوده و برخی از آنها در سطحی محدود در استان توسط کشاورزان در حال اجراست. لذا به کلیه مدیران و مسئولین و همه دست اندرکاران امر آب و کشاورزی و به ویژه کشاورزان شریف و زحمکتش توصیه می شود که در باره این موارد تفکر و مطالعه کنند و آنها را جدی بگیرند.

الف- توصیه هایفنی و زراعی:

1. تسطیح اراضی به نحوی که در آبیاری، آب با یکنواختی بیشتری در سطح مزرعه پخش شود.
2. انتخاب ارقامی که با شرایط اقلیمی حداکثر تطابق را داشته باشند. انتخاب ارقامی که متناسب با کیفیت و کمیت آب موجود باشند. انتخاب ارقامی که بازای هر واحد آب مصرفی، محصول بیشتری تولید نمایند وتغییر الگوی کشت با هدف افزایش سهم گیاهانی که نیاز به آب کمتری دارند مثل کشت زعفران، کنجد، سورگوم، ارزن، ذرت علوفه ای و ارقام زودرس ذرت دانه ای و اجتناب از کاشت محصولات پرآب مثل شالی و چغندرقند.
3. کشت گیاهان با طول دوره رشد کوتاه مانند پنبه زودرس، آفتابگردان، سورگوم، کنجد و ارزن.
4. استفاده از ارقام زودرس محصولات زراعی مانند ارقام زودرس پنبه،گوجه فرنگی، ذرت.
5. اصلاح نباتات در جهت افزایش کارآیی مصرف آب.
6. آبیاری در زمانی که گیاه از نظر تولید محصول به شدت به آن نیاز دارد و پرهیز از آبیاری در زمانی که نقش کمی در تولید گیاه دارد و یا نقش موثری ندارد.
7. کشت نشایی به جای کشت بذری بعضی از گیاهان مانند پنبه و ذرت. کشت پنبه از طریق نشاء حداقل دو نوبت آبیاری را صرفه جویی می نماید بدون اینکه محصول کاهش یابد.کشت نشایی ذرت در مقایسه با کشت بذری حداقل 40 درصد در مصرف آب صرفه جویی می کند.
8. استفاده از روش کشت جوی و پشته ای و بستر های بلند (Raised Bed) برای نباتاتی از قبیل گندم و جو، سویا، ذرت، پنبه، سیب زمینی  و گوجه فرنگی به خاطر تلفات کمتر آب و آبیاری شیاری یک در میان در کشتهای ردیفی و همچنین استفاده مجدد از روانابهای مزرعه.
9. انجام عملیات فشرده کردن کف شیارهای آبیاری با استفاده از غلطک و اتو کشی جهت افزایش سرعت پیشروی آب در شیار های آبیاری و همچنین جذب و نفوذ کمتر آب در کف شیارها.
10. استفاده از لوله های دریچه دار برای انتقال و توزیع آب مخصوصا در کشتهای ردیفی.
11. تولید محصولات سبزی و صیفی نظیر کلم، خیار، گوجه فرنگی به صورت گلخانه ای.
12. تولید گوجه فرنگی،توت فرنگی، بادمجان، کدو، خربزه، هندوانه، طالبی با آبیاری قطره ای نواری (تیپ).
13. انجام آبیاری تحت فشار(بارانی و قطره ای) در اراضی زراعی و باغی و استفاده از روشهای آبیاری بارانی دقیق و کم انرژی در مناطقی که باد عامل محدودکننده در استفاده از روشهای معمول بارانی است.
14. هرس درختان میوه جهت جلوگیری از ریزش بیش از حد میوه ها در شرایط وقوع خشکی.
15. تامین وسایل آبرسانی از قبیل تانکرجهت حمل آب در اراضی تولید باغی که دسترسی به منابع آبی مطمئن ندارند و میزان تبحیر در این مناطق بالاست.
16. استفاده از کودهای آلی و دامی و ورمی کمپوست جهت بهبود ساختمان فیزیکی خاک و حفظ رطوبت بیشتر خاک.
17. حفظ ذخیره رطوبت خاک با استفاده از عملیات کشاورزی حفاظتی، حذف عملیات برگرداندن خاک و استفاده از گاوآهن های قلمی و چیزل و خاک ورزهای مرکب.  با حفظ بقایای گیاهی پس از برداشت مواد آلی خاک افزایش یافته، کربن ترسیب شده و تبخیر و تعرق و در نهایت آب مصرفی کشت دوم کاهش می یابد. بقایا تحت هیچ عنوانی سوزانده نشده و حتی الامکان روی سطح خاک باقی بمانند زیرا بقایا گیاهی نقش بسزایی در کاهش میزان تبخیر دارد.
18. استفاده از ریزمغذی ها نظیر کود روی (Zn).
19. استفاده از استخر ذخیره آب پوشش دار در مناطقی که منابع آب آن کم است.
20. استفاده از تجارب و دانش بومی کشاورزان پیشرو و موفق در زمینه مدیریت بهینه مصرف آب.

ب- کاربرد خاکپوشه (مالچ) در کاهش تبخیر:

از خاکپوشه ها غالبا جهت کاهش میزان تبخیر سطحی خاک استفاده می شود. خاکپوشه ها جهت افزایش دمای خاک، کاهش فرسایش خاک و کمک به کنترل علفهای هرز به کار می روند. در صورت استفاده از خاکپوشه ها به علت عدم تماس هوای خشک با سطح خاک و تابش نور خورشید به سطح آن از تبخیر جلوگیری می شود. خاکپوشه ها ممکن است به دو روش یعنی از مواد گیاهی و یا به طور مصنوعی از ورق های پلاستیکی ساخته شده باشند.

خاکپوشه های پلاستیکی:

این نوع خاکپوشه ها از لایه های نازک پلی اتیلن یا یک ماده مشابه ساخته شده اند که بر روی سطح زمین قرار داده می شوند. بر روی لایه های پلاستیک، سوراخهایی جهت کشت و خروج گیاه ایجاد می شوند. از این نوع مالچها می توان به صورت نوارهایی در بین ردیفهای کشت محصولات کشاورزی استفاده نمود. خاکپوشه های پلاستیک می توانند شفاف، سیاه و یا سفید باشند.پلاستیک سیاه یا خاکستری از جنس پلی اتیلن بیشترین کارآیی را داشته و از نظر اقتصادی به صرفه تر است. ضخامت این نوع پلاستیک از 75/0 تا 25/1 میلیمتر متغیر است. مالچ پلاستیکی سیاه با کاهش تبخیر سطحی خاک، کاهش شیب جریان حرکت رطوبت از عمق به سطح خاک، جلوگیری از هدر رفتن آب در فواصل بین دو گیاه 33 تا 50 درصد مصرف آب را کاهش می دهد. همچنین در صورت تبخیر آب از سطح خاک، بخار آب در زیر پوشش پلاستکی دوباره تبدیل به قطرات آب شده و به سطح خاک بازخواهد گشت. این چرخه همواره ادامه داشته و به مقدار قابل توجهی از تبخیر آب جلوگیری می شود. تجربه نشان داده است که استفاده از خاکپوشه میزان رشد گیاه و محصول را افزایش داده است. با کاربرد خاکپوشه های پلاستیکی در مزارع توت فرنگی (شکل 1)، هندوانه و خیار میزان تبخیر از سطح خاک کاهش پیدا کرده است. خاکپوشه های پلاستیکی وقتی بیشتر موثر خواهد بود که به طور توام با روش آبیاری قطره ای به کار رود. خط لوله آبیاری قطره ای می تواند در روی سطح خاک زیر پلاستیک و یا به عمق 5 تا 7 سانتیمتر زیر سطح خاک پشته قرار داده شود. در هر حالت لوله باید قبل از ایجاد خاکپوش، کارگذاری شود.

شکل 1- کشت توت فرنگی روی پشته هایی که با استفاده از خاکپوشه های پلاستکی سیاه پوشانده شده است.

خاکپوشه های ترکیبی با مواد آلی:

این نوع خاکپوشه ها اغلب برای محصولات باغی  (شکل 2) و همچنین محصولاتی که به صورت ردیفی و یا در سطح محدود کاشته شده اند به کار برده می شود. خاک پوشه های مذکور ممکن است از باقیمانده های گیاهی مثل کاه و کلش و یا مواد خارجی اضافه شده به زمین مثل چیپس ساقه های درختان تشکیل شده باشند.

عمق این خاکپوشه ها و وسعت سطح خاکی که به وسیله آنها پوشیده می شود متفاوت می باشد و این دو عامل منجر به کاهش میزان تبخیر از سطح خاک می شوند. کاربرد خاکپوشه به میزان 5 درصد کاهش تبخیر آب موجود در خاک برای هر 10 درصد خاکی است که توسط خاکپوشه پوشانده شده است. مثلا اگر 50 درصد سطح خاک توسط خاکپوشه تهیه شده از بقایای گیاهی پوشیده شود تبخیر از طریق خاک به میزان 25 درصد کاهش خواهد یافت.

این اعداد کاملا تقریبی بوده و تلاش بر این است که به وسیله آنها اثرات انعکاس تابش خورشید از روی باقی مانده های گیاهی، حرکت افقی گرما و جابجایی گرما از خاکپوشه به داخل خاک، حرکت جانبی آب موجود در خاک زیر خاکپوشه به سطح خارجی خاک، مورد بررسی قرار گیرد.

شکل 2- استفاده از بقایای گیاهی گندم به عنوان خاکپوش آلی توام با سامانه آبیاری قطره ای در باغ زیتون

انتهاي پيام/