چوپان، كارگر حرفهاى در امور تغذیه، نگهدارى و بهرهبردارى از فرآوردههاى دامهای اهلى كوچك است.
به گزارش گلستان ما به نقل از نیلکوه ، در روستاهای شهرستان گالیکش زمان كار چوپانان بر اساس تقویم ویژهاى تنظیم میشود.
تقویم شبانى از هفته پایانی شهریور شروع میشود و به مدت یک سال کامل شمسی ادامه دارد. این روز، در واقع، روز تسویهحساب چوپانان سال گذشته با دامداران نیز محسوب میشود.
چوپانان مختارند كه گله دامداران را ترك كنند و دامداران نیز در صورت نارضایى از چوپانها میتوانند به خدمت آنها پایان دهند.
حد معمول تعداد دامهای یك گله در شهرستان گالیکش بین 250 تا 300 رأس است.
یکی از اصطلاحات رایج روزهای اول تقویم شبانی که در شهرستان گالیکش شنیده میشود کلمه " چکانه " است.
چکانه قراردادی است بین کسی که چوپان دارد و سایر اهالی که گوسفند کمی دارند ( تعداد کم گوسفندان صرفه گرفتن چوپان مجزا را نمیکند ) اما چوپان ندارند، بسته میشود.
طبق این قرارداد که بیشتر بهصورت لفظی بسته میشود نه نوشته، در مقابل یک سال چرای گوسفندان، چوپان بهجای گرفتن مزد ( پول ) به ازای هر ۵ گوسفند یک بره از خرده مالکین دریافت میکند.
برداشت پشم پاییزه گوسفندان نیز بعد از عقد قرارداد دامداران و چوپانان در هفتههای اول قرارداد انجام میپذیرد.
چوپانان در شهرستان گالیکش آدابورسوم خاص خود را دارند. بهعنوان مثال چوپانان در هفته پایانی شهریور، نرها را كه دو سه ماه در مرتعى جدا از گوسفندان نگهدارى میشوند، طبق مراسم خاصی هندوانهای را با پیشانى قوچ گله شکسته و با آب هندوانه صورت قوچ را شسته و در دهانش خردههاى نبات میگذارند و سپس وارد گله میكنند.
چوپان، كارگر حرفهاى در امور تغذیه، نگهدارى و بهرهبردارى از فرآوردههاى دامهای اهلى كوچك (گوسفند و بز) كه با شرایط معینى به استخدام صاحب یا صاحبان دامها درمیآید.
چوپانى از كهنترین پیشههاست. در داستانهای آفرینش، یكى از فرزندان آدم چوپان و دیگرى كشاورز بود. به چوپانى انبیا نیز اشاراتى شده كه روشنتر از همه آنها، چوپانى حضرت موسی و داوود علیهمالسلام است. در میان بنیاسرائیل ریاستِ شبانان از مناصب بزرگ و مهم محسوب میشد و بیشتر متقدمان عبراتیان شبان بودند. حضرت محمد صلیالله علیه و آله و سلم نیز چوپانى میكرد و فرموده است: كدام پیامبرى است كه چوپانى نكرده باشد؟
چوپانان در نواحى گوناگون بر اساس معیارهاى متفاوتى طبقهبندى میشوند. مثلاً، در بین كوچنشینان شمال خراسان دو نوع چوپان وجود دارد: چوپان اصلى یا سر چوپان یا خان چوپان، كه مرد باتجربهای است و میلاك یا باجو، كه چوپان مزدور مبتدى است. در ایل بختیارى اصطلاحات مربوط به چوپانها بر مبناى تخصص آنها متفاوت است، مثلاً «رمهخون»، نگهدار نده اسب است، «هَرگَلون» در نگهدارى خر، «گاگَلون» در گاودارى و «شُوُن» (چوپان) در نگهدارى میش و بز تخصص دارد و «بَرگَلون» برهها را به چرا میبرد.
تخصصها و وظایف چوپان عبارتاند از: شناخت گیاهان و آبهای چشمهها و خواص آنها براى تغذیه مناسب دام در سنین مختلف؛ شناخت شرایط مختلف فصلى؛ تشخیص مكان و موقعیت مناسب براى استراحت شبانه و روزانه دام در فصول سال؛ آگاهى از فنون و روشهای جلوگیرى از پراكندگى دامها و توانایى جمعوجور كردن آنها؛ مراقبت از دام در مقابل عوامل زیانبار چون سیل، طوفان، بوران، حمله حیوانات درنده و انسانهای مهاجم؛ مهار كردن دام در برابر ترس از رعد و برق و پیشگیرى از رَمیدن دام؛ هدایت صحیح دام در سنگلاخها، کوهها و پرتگاهها؛ آگاهى از رفتارهاى متفاوت فردى و جمعى میش و بز؛ انتخاب و تربیت بز یا بزهاى پیشاهنگ براى هدایت گله؛ انتخاب و تربیت سگ یا سگهایی براى محافظت از گله؛ تشخیص مادر هر یك از برهها و بزغالهها و جز اینها.
این آگاهیها معمولاً از چوپانى به چوپان دیگر منتقل میشود. این فراگیرى باید از هشت یا نه سالگى شروع شود. چوپان تشخیص میدهد كه كدام میش شیر دارد یا ندارد، میشها را هنگام شیردوشى نگه میدارد و گوسفندان را قبل از پشمچینى میشوید. چوپان ناوارد موجب گرگزدگى، گوسفند مرگی، پرت شدن دام از نقاط مرتفع، تخریب مرتع، و كاهش كیفى و كمّىِ شیر و روغن و پشم و پوست و گوشت میشود.
زمان كار چوپان. در روستاها كار چوپانى از ابتداى پاییز شروع و در انتهاى تابستان تمام میشود، چوپان قرارداد كار خود را سالیانه میبندد و درست در آخرین روز، گله را میآورد كه قرارداد جدیدى ببندد یا آن را تحویل دهد و نزد دامدار دیگرى مشغول شود. بیشتر گلهداران چوپان را عوض میكنند تا چوپان جدید با دلسوزى و دلگرمى بیشترى به گله برسد.
ابزار كار چوپان. در نواحى شبانى آسیا، بهترین یار و همراه چوپان سگ پاسبانى است كه براى حمله و دفاع آموزش دیده است. باهر گله دو سه سگ همراه است. پس از تولد سگهای نگهبان، گوشهای آنها را میبُرَند تا كمتر به دندان گرگ بیفتد و معتقدند با این كار قدرت شنوایى آنها نیز افزایش مییابد.
معمولاً این سگها را به نحوی تربیت میكنند كه خشونت و پرخاشگرى به شدیدترین وجهى در آنها تقویت شود. به دور گردن این سگها قلاده پهنى میبندند كه مملو از میخهای نوکتیز است تا گرگ نتواند آنها را خفه كند.
چوپان همیشه یك کولبار به همراه دارد كه توبرهاى با دو بند است و میتوان آن را به پشت آویخت و این چیزها در آن است: یك سفره چهارگوشه پارچهاى كه در آن نان روزانه چوپان جاى دارد، قلو برای درست کردن چای، یك قوطى كبریت، كیسه نمدین كوچكى براى وسایل شكننده مثل استكان و نعلبكى، تكهاى نان براى سگ، قوطى قند و چاى، مقدارى نمك، و مَشك كوچكى براى آب.
دیگر وسایلِ كار چوپان عبارتاند از: چوب باریكى براى راندن و هدایت دامها؛ چاقو یا اره كوچك و تعدادى زنگ و زنگوله معمولاً از جنس برنج كه صداى آنها باهم متفاوت است و به گردن بعضى از بزها و گوسفندهاى گله بسته میشود. مثلاً به گردن بزهاى نر پیشاهنگ (به نام تَكِه یا سَرگله)، كه در پیشاپیش گله حركت و گله را هدایت میكنند، زنگولهاى بزرگ و آهنین میآویزند. تمام حیوانات گله با این صدا آشنایى دارند و همیشه بهطرف آن حركت میكنند.
پرداختن دستمزد به چوپانان، تابعِ متغیرهایى است؛ علاوه بر در نظر گرفتن تواناییهای كیفى و كمّى چوپان، مدتزمانی از سال كه بهکار اشتغال خواهد داشت، تعداد دامهایی كه تحت مراقبت او قرار میگیرند، شمار مالكانى كه دامهای خود را به چوپان میسپرند، عوامل تعیینکننده در میزان و چگونگى پرداخت دستمزد به چوپان محسوب میشوند. در همه این موارد، عرف محلى ملاك ارزیابى است.
نویسنده: فاطمه خسروی
تصاویر مرتع ییلاقی پاکندس روستای فارسیان از توابع بخش مرکزی شهرستان گالیکش
© کپی بخش یا کل هر کدام از مطالب گلستان ما با ذکر منبع امکان پذیر است.
نظرات
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط خبرگزاری گلستان ما در وب سایت منتشر خواهد شد
پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد