به گزارش گلستان ما، نزدیک هزاره دوم پیش از میلاد ، دسته های بزرگی از صحرانشینان آریایی نژاد از مرکز آسیا به سوی جلگه های خوارزم (ترکستان کنونی) به حرکت درآمده و کم کم به غرب اروپا راه یافتند . در مهاجرت های بعدی بخشی به قاره هند سرازیر گردیده و بخشی دیگر به سوی فلات که بعدها ایران نامیده شد روی آوردند.از این میان دو قوم ماد و پارس ماندگار شدند و قدرت خود را در دره های کوه های زاگرس تثبیت نموده و آیین خدایی خود را وارد عقاید بومیان کردند . آریایی ها پس از مهاجرت به ایران تلاش کردند با صلح و یا زور شمشیر، سرزمین جدید را تصرف نمایند.

از جمله گروهی از آنان به مناطق کوهستانی جنگل های در هم تنیده نوار سبز سواحل دریای خزر حمله ور شدند که محل زندگی اقوامی (مصادف با دوره نئولیتیک یا نوسنگی پس از عصر یخبندان) بود که به روسای قبایل خود «دیو» می گفتند و معمولاً در قلعه های کوهستانی می زیستند تا از حمله دیگر قبایل ، جانوران وحشی و… در امان باشند .اینان قد و اندام بلند داشته و بسیار نیرومند بوده اند و در غارها و شکاف کوه ها می زیستند و جانوران را شکار می کردند . بومی های خزر به دلیل همین زندگی در قلاع سنگی و محکم برخلاف بقیه نواحی ایران مدت ها در برابر مهاجمین ایستادگی کردند که بازتاب آن در اوستا و شاهنامه آمده است.

حدود هیرکانیا بخشی از آریایی ها در شهرهای مهم ناحیه شرق و شمال شرق فلات ایران مانند سند، مرو، نسا، بلخ، رَخُج، هرات، هلمند، کابل، و هیرکانه مسکن گزیدند.

محدوده استان گلستان کنونی جهات چهارگانه هیرکانیا از تمیشه (روستای خرابه شهر کردکوی کنونی) تا شهر جرجان (در نزدیکی گنبد کاووس کنونی) بوده که دارای یک فرهنگ ، یک زندگی ، یک گویش و… بوده اند . به عبارت دیگر گویشی که امروزه در گرگان بدان مکالمه می شود در تمام منطقه استان گلستان حتی در جرجان قدیم در نزدیکی گنبد کاووس کنونی رواج داشته و مردم بدان حرف می زدند.

هم اکنون نیز به جز منطقه کتول، رامیان و شهر مینودشت که اقوام کنونی آن ها به این مناطق کوچانده شده اند بقیه به گویش استرابادی و در واقع به گویش هیرکانی حرف می زنند که گونه ای از شعبه پهلوانیک است.

در تاریخ زبان فارسی آمده : پس از ورود مسلمانان به ایران در قرن۴، گذشته از زبان رسمی فارسی ،۴۰ گویش دیگر در سراسر ایران باقی بود که یکی از آن ها زبان قومسی و گرگانی بود که همان گویش هیرکانی است . اما به مرور بخش غربی این گویش تحت تاثیر گویش تبری و بخش شرقی آن تحت تاثیر گویش خراسانی قرار گرفت. البته لهجه روستاهای کوهستانی مرکز و شرق استان تفاوت های اندکی با گویش هیرکانی دارند نظیر واژه« بخوردهbokhorde = بخور» . بر همین اساس مردم فندرسک هم به گویش مذکور حرف می زنند.

می توان به جرات گفت بسیاری از نام- مکان ها و دست کم مهمترین آن ها ریشه های پیش- مادی دارند . مانند : تورنگ تپه، شاه تپه، منطقه کتول( که واژه و تاریخ آن پیش از کوچاندن طوایف کنونی کتولی به این منطقه وجود داشته)، فندرسک، قلعه ماران، مینودشت، جرجان ؛ که هریک خود مجموعه ای از نقاط کوچک تر بوده اند.

تاریخ پژوهان ، ساکنان پیش آریایی مازندران را کاسی پی ها (که دریای کاسپین از نام آن ها گرفته شده است) ، آماردها(که احتمال می دهند نام آمل از آن هاست) و تپوری ها (که می گویند تبرستان از تپورستان است ) و در شرق این قبایل سرزمین هیرکانی قرار داشته است.

از نظر دینی هم در نظر داشته باشیم که ساکنان ایران هم چون همسایگان خود پس از گذشتن از دوره توتم پرستی و خداانگاری مظاهر طبیعی به دوره چندخدایی پا گذاشتند . این دوره که همزمان با شکل گیری پادشاهی مادها در ایران و رواج یکجانشینی بشر بود خدایان مردانه و زنانه بسیاری مورد پرستش مردم بود که مهمترین آن ها در فلات ایران و بین النهرین آناهیتا بوده است . معابد آناهیتا بر نقاط بلند و کوهستانی ساخته می شد که پرستش آن در زمان اردشیر دوم هخامنشی در نقاط مختلف ایران شدت پیدا کرد.

حدود شهر فندرسک در زمان رواج ناهیدپرستی در ایران، حکمرانان هیرکانیا را «آناهیت» می نامیدند که اصل آن «آناهی+ بندک» یعنی خادم آناهید بوده ، بنابراین یکی از مراکز مهم ناهید پرستی در ایران منطقه هیرکانیا بود . البته اسامی بسیاری در این منطقه وجود دارد که اختصاص به نقاط مقدس دارد و مختص به اسامی جنس مونث است و دال بر حرمت الهه مادر و اعتقادات مردم این منطقه از گذشته های دور است. نظیر محله چهل دختر و دروازه چهل دختر در گرگان- امامزاده بی بی یان و چهل دختر در جنوب روستای سعدآباد فندرسک – فندرسک – روستاهای خاک پیرزن و شیرین آباد در ارتفاعات جنوب شرقی علی آباد و روستای ماهستان(همت آباد کنونی) در شمال شرقی علی آباد- قلعه ماران در ارتفاعات جنوبی رامیان- روستای مشو در شرق علی آباد- طایفه ماستانی در علی آباد- روستای سوسرا در شرق آزادشهر- روستای ماران کلاته در شمال علی آباد و… . هرچند تاکنون پژوهشی خاص درباره دوران ناهید پرستی در استان انجام نشده اما نشان می دهد فندرسک یکی از شهرهای مهم هیرکانیا و طی سالیان حکومت های پیش و پس از اسلام بوده که اکنون نابود شده است.

برای تماشا در اندازه اصلی روی تصویر کلیک کنید.

به گفته لوییس رابینو ، فندرسک که شامل بلوک رامیان نیز بوده (یعنی رامیان بلوکی از بلوکات فندرسک بوده) از مغرب به پل سرخ محله یا سرخان محله (در شرق علی آباد و جداکننده این دو منطقه از هم) و از مشرق به تنگراه (محل پلیس راه کنونی تنگراه) مشرف می شد . از سمت مشرق نیز به اراضی گوگلان و در سمت شمال اراضی ایمیر محدود می شده و در جنوب به ناحیه کوهسار و تمام رشته جنگل ها تا شهر نوده خاندوز و دامنه های خوش ییلاق منتهی می شد.

فندرسک در لغت نامه ها به عنوان قصبه نامبرده شده و همین امر نشان از وجود شهری است که کهنسالان این منطقه نیز می گویند در جوار روستاهای سعدآباد و نامتلو شهری بوده و هم اکنون قناتی به نام کاریز بازار از آن برجای مانده است . محل این شهر در جنوب روستای سعد آباد و شرق روستای نامتلو بوده . نامتلو پیش از گسترش آن در پشت تپه ای قرار داشته و در جنوب سعدآباد نیز تپه گبری قلعه و منطقه چهل دختر وجود دارد.

اما جهت درک علت نابودی شهر فندرسک ، چند گمان قوی به ذهن می رسد :

۱- این که ساسانیان دین نوظهور زردشت را برگزیدند و برای نخستین بار آن را دین رسمی کشور قرار دادند که برای مسلط کردن آن بسیاری از معابد ناهیدی (دین رسمی قبلی) را سوزاندند و یا دست کم مناطقی که تن به پذیرش آن نمی دادند با خشم و غضب ماموران حکومتی روبرو شده اند . برای اثبات این مدعا می توان به روستای سوسرا اشاره کرد که در اصل سوخته سرا بوده و طایفه ای به همین نام در روستای دارکلاته نیز سکونت دارند . از سوی دیگر طایفه خاندوزی به معنای خانه سوخته است . و نیز در نزدیکی روستای سوسرا روستایی به نام نوده قرار دارد.

۲- پس از حمله مسلمانان به ایران آن ها پس از گذشت سالیان متمادی توانستند نوار خزری را تصرف کنند که همین امر بر آتش غضب آنان افزوده و معابد (معابد ناهیدی تبدیل شده به معابد زردشتی) را به همراه نواحی اطراف آن ها به آتش کشیدند.

۳- هم چنان که در پژوهش های تاریخی آمده این منطقه یکی از مناطق زلزله خیز کشور است که امکان دارد شهر فندرسک هم در جریان یکی از همین زلزله ها تخریب شده باشد و مردم آن در جوار این شهر در روستاهای سعدآباد ، نامتلو (محل سکونت و حکمرانی میرفندرسکی ها) و روستاهای برزمهین و آشکارکلاته و خانبابان که امروزه در هم ادغام شده و خان ببین نام دارد ، سکونت گزیده اند.

۴- یورش مغولان بسیاری از شهرها و مناطق ایران را در کام آتش آن ها سوزاند.

پیرمردان سعدآبادی می گویند در این شهر ، خانه ها بر روی پایه های سنگی بسیار قطور ساخته شده بودند . اما آیا شهر فندرسک ارگ و یا آکروپل هم داشته که قطعاً داشته است؟ به گمان نگارنده از میان تپه گبری قلعه و تپه نامتلو یکی از این دو آکروپل فندرسک بوده اند و تپه دارکلاته را باید دروازه غربی آن و تپه احمدآباد سعدآباد را دروازه شمالی و تپه همجوار با پل سیاهجو دروازه شرقی آن محسوب کرد.

برای یافتن ریشه واژه فندرسک تنها منبعی که یافت شد کتاب خاتون هفت قلعه باستانی پاریزی بود که در یافتن فندرسک دیگری می نویسد واژهفندرسک از اجزای بغان+ در+ اسک تشکیل شده که نشان از وجود بتان یا بغان ناهیدی در معبد شهر داشته است .

فندرسک کنونی بخش فندرسک به مرکزیت شهر خان ببین از توابع شهرستان رامیان مشتمل بر دو دهستان فندرسک شمالی به مرکزیت روستای سعدآباد و فندرسک جنوبی به مرکزیت روستای دارکلاته دارای ۲۳ روستا است و نزدیک۴۰هزار نفر چمعیت دارد.

این بخش هم اکنون از شمال به شهرستان گنبد ، از جنوب به رشته کوه البرز ، از غرب به شهرستان علیآباد کتول و از شرق هم به شهرستان رامیان منتهی می شود.

اسامی روستاهای دهستان فندرسک شمالی بدین قرار بوده اند : سعدآباد- لاله باغ- ارازگل- ازداری- محمدآباد و همت آباد- سنگستان- نی تپه- شیرآباد- و میانکاله. روستاهای دهستان فندرسک جنوبی نیز عبارتند از : دارکلاته- جعفرآباد نامتلو- حسین آباد تپه‌سری- بلوچ‌آباد مشو- شفیع آباد- بلوچ‌آباد گردایش- حسین‌آباد سیستانی‌ها – مازیاران- نقی آباد- امامیه- بلوچ‌آباد سیاه‌خان- رضا آباد- و مشو.

منابع :

۱- خاتون هفت قلعه ، باستانی پاریزی

۲- سفرنامه مازندران و استرآباد ، رابینو

۳- معبد آناهیتا ، سیف اله کامبخش

۴- استرآباد و گرگان ، اسدا… معطوفی

۵- اوسانه زندگی ، اسدا… معطوفی

۶- تاریخ کتول ، سید ضیاء میر دیلمی

۷- تاریخ فندرسک و رامیان ، محمد علی سعیدی

۸- آمار و اطلاعات بخشداری فندرسک